“Giặc trà” miền biên giới

Lam Phong – Báo Thanh Niên

     Nhiều năm qua, cây trà cổ thụ Việt nhiều lần đối mặt cạnh tranh bẩn cùng đủ thủ đoạn triệt hạ nhau của “giặc trà” từ bên kia biên giới.

Tung tin mua gỗ trà bề mặt trên 50 cm, đào gốc đổ muối cho trà chết, ra giá cao để dân đốn trà hái nhanh kiếm tiền, khiến cây lụi tàn dần, gần đây mang cả băng rôn sang giăng dưới gốc cây trà Việt để nhận của mình…

Những ông thầy dùi

Hà Giang có diện tích trà cổ thụ lớn nhất nước (khoảng 25.000 ha), nằm vùng núi giáp biên Trung Quốc (TQ), trải dài từ Đồng Văn, Yên Minh, Quản Bạ xuống các huyện Vị Xuyên, Hoàng Su Phì… Trong đó, các xã Nậm Ty, Túng Sán (H.Hoàng Su Phì) có những cây trà đại thụ thân to hai đến ba người ôm, cao trên 30 m, rêu phong phủ kín, nguyên dấu hoang sơ.

Băng rôn tiếng Trung: “Cao Cổ Thuần – Cổ thụ trà viên cơ địa” được thuê giăng ở cây trà Túng Sán.

Là địa bàn miền biên, giao thương tiểu ngạch khá thuận tiện nên trà nguyên liệu từ cây cổ thụ bao năm qua đa phần tập trung xuất qua biên giới. Những người làm trà bên kia biên giới cũng tìm sang Việt Nam, thuê xưởng, hoặc kết hợp nông dân Việt Nam sản xuất trà tại các vùng như Thượng Sơn, Phương Tiến, Thanh Thủy… sau đó chuyển sản phẩm về theo đường tiểu ngạch, hoặc ăn chia với người cho thuê xưởng bán lại ở thị trường Việt Nam.

Những thương lái sang Việt Nam thuê xưởng, điểm chung dễ nhận là các công đoạn kỹ thuật chỉ dừng ở mức sơ chế, trà khi ra thành phẩm, có chất lượng dưới mức phổ thông của một phẩm trà quý hái từ cây cổ thụ. Nếu là trà phơi (trà vàng), cách làm héo khá ẩu, thậm chí không làm héo, thu mua là cho vào quay tôn ngay rồi đem vò, phơi khô nhanh trực tiếp chừng một – hai nắng là hoàn thiện. Hồng trà cũng không khá hơn khi loanh quanh với vị chua, mùi cháy… toàn những đại kỵ trong nghề sản xuất trà chất lượng.

Những người làm trà kinh nghiệm về dòng shan tuyết cổ thụ hoặc sản xuất trà công nghiệp (trà trồng vùng trung du) lâu năm cho hay, đây là “chiêu” của thợ trà từ bên kia biên giới. Phan Trọng Nhất, doanh nghiệp khai thác vùng nguyên liệu trà cổ thụ Điện Biên từ 2009, cho biết: “Khách mua chỉ người TQ, có năm họ sang thuê xưởng theo thời vụ (thường là vụ xuân vì trà mùa đấy dễ làm – PV). Họ sang Việt Nam làm và không triển hết kỹ thuật vì sợ thợ trà Việt Nam học kinh nghiệm”.

Mỗi vụ trà, thợ lại chỉ dạy khác nhau, khiến người làm trà Việt cứ luẩn quẩn trong mê cung chạy theo thị trường, đáp ứng nhu cầu ông thầy đểu mà không tìm ra thế mạnh vùng nguyên liệu để phát huy thành bản sắc riêng.

Còn các thợ trà sang đánh thuê, nguyên liệu ngon chỉ cần sơ chế, vừa dễ vận chuyển, vừa để người Việt khi pha uống thấy trà mình chẳng có gì hay, lại là cơ hội cho thương lái ép giá nguyên liệu, gom với giá rẻ. Về bên kia biên giới, họ sẽ xử lý và nâng thành cực phẩm, bởi ở đó, chỉ cần nghe trà hái từ vùng nguyên liệu trên 100 năm tuổi, giá đã ở mức trên trời. Thí dụ, trà cổ thụ mua từ VN, nhất là dòng trà phơi, ở mức 70.000 – 350.000 đồng/kg khi đã qua sơ chế, thậm chí là thành phẩm, nhưng cùng loại cây cổ thụ, giá ở thị trường TQ nhẹ phải trên 20 triệu đồng mà không dễ mua được đúng nguồn.

Chiếm cây – chiêu mới của “giặc trà”

Từng đi qua những vùng trà cổ thụ của TQ, Thái Lan, Lào…, người viết khẳng định Việt Nam đang sở hữu những cây trà đại thụ cao to nhất thế giới. Nói về cách tính tuổi cây, không khó gặp trên các trang mạng xã hội, trà cổ thụ vùng Vân Nam (TQ) thân to một người ôm, đã được xác nhận hơn ngàn năm tuổi, trong khi những cây một người ôm ở Việt Nam nhiều không đếm xuể.

Hai cha con Hoàng Khôn thuê xưởng làm trà ở vùng biên giới Vị Xuyên, Hà Giang.

Trong lần trò chuyện cùng những thợ trà từ TQ sang Việt Nam thuê xưởng sản xuất, hai cha con Hoàng Khôn (quê trấn Hưng Nhai bên kia biên giới) cho biết: “Hà Giang có nhiều trà cổ thụ, thu hái dễ dàng, dễ gom nguyên liệu nên năm nào tôi và cháu nhà cũng sang thuê xưởng. Đặc điểm trà Hà Giang hậu ngọt tốt nên tôi chuyên làm hồng trà. Vùng tôi làm bên nhà không được cây trà to như ở Việt Nam”.

Việc thuê xưởng, hợp tác sản xuất, dù có giấu nghề, kể ra còn có tính hợp tác. Một bài khác “giặc trà” ưa dùng là ép giá. Trà cổ thụ chế biến dễ nhất là trà phơi. Khi trà vào vụ, chỉ việc hái về, quay tôn, vò rồi phơi khô, hoặc chỉ cần phơi héo, vò chân rồi phơi khô, thương lái TQ sẽ cho đội ngũ chân rết khắp các vùng có cây trà cổ thụ, thu mua với giá rẻ mạt. Một cân trà khô năm 2021 của Hoàng Su Phì, vùng giáp biên, giá 120.000 đồng/kg khô, vùng trà càng hẻo lánh, giá bị đè xuống chỉ còn 70.000 đồng/kg khô. Trong khi cũng ở Hoàng Su Phì, trà cổ thụ bình quân ở các xưởng sản xuất có khoanh vùng nguyên liệu, có chỉ dẫn địa lý, hợp tác xã… giá đã 30.000 – 50.000 đồng/kg tươi. Trong sản xuất, 4 – 5 kg trà tươi mới được 1 kg trà khô. Đủ thấy giá trà bị thương lái bóp cổ đến mức nào.

Cuối năm 2021 do dịch Covid-19 nên việc lái trà tràn sang mua bán phá giá không còn, thay vào đó, giặc trà nảy ra chiêu mới: sử dụng biểu ngữ, băng rôn, tìm các vùng trà giáp biên có cây to nhất, căng biểu ngữ, chụp hình toàn bằng tiếng Trung. Vùng trà Thượng Sơn, Túng Sán của Hà Giang bị tình trạng này. Những thân trà to hơn hai người ôm, trừ trong rừng nguyên sinh, còn ở các vùng gắn với bản làng, kích cỡ cây như thế là rất lớn và hiếm gặp. Gặp cây trà đại thụ, bản thân các nhà sản xuất trà ở Việt Nam khá ngại cung cấp thông tin, hình ảnh, vì sợ nhiều người tìm đến gây ảnh hưởng, nhiễu vùng nguyên liệu, vậy mà giặc trà từ bên kia biên giới đem băng rôn sang, chụp hình, như một khẳng định vùng trà đó là của họ để bán sản phẩm giá tốt.

Chiêu trò căng biển báo xác nhận vùng nguyên liệu, chụp các cây trà gốc lớn chỉ mới nhen nhóm, nhưng nhiều nguy hại bởi giặc trà mua nguyên liệu đã rẻ, giờ đến cây không phải của mình, không tốn công chăm bón, nhưng danh tiếng, thương hiệu, và cả sản phẩm chất lượng, họ ăn đủ. Một chiêu trò mới, cần được báo động để cư dân biên giới đề phòng trước nạn “giặc trà” vùng biên.

______________________________________________________________
Việt Nam dẫn đầu về trà cổ thụ

So với các nước trên thế giới, Việt Nam đang dẫn đầu về số lượng, chất lượng và vùng phân bố cây trà shan tuyết cổ thụ (Camellia Sinensis var. Shan, thường gọi chung là “trà cổ thụ”) giống thuần, nguyên bản, mọc tự nhiên (nguyên sinh) ở các vạt rừng già. Trong các quốc gia sở hữu trà cổ thụ như Việt Nam, TQ, Lào, Thái Lan, Myanmar…, TQ tiêu thụ dòng trà này mạnh nhất.
______________________________________________________________
Gốc trà ngàn năm tuổi của Việt Nam bị “nhận vơ”

Vụ trà cuối năm 2021, giới buôn trà biên giới chia sẻ về thương hiệu trà cổ thụ tên là Cao Cổ Thuần, kèm hình ảnh tấm băng rôn chụp với một gốc trà to – đẹp. Nội dung ghi: Cao Cổ Thuần – Cổ thụ trà viên cơ địa. “Cao Cổ Thuần” là tên công ty sản xuất trà, còn mang nghĩa: Trà cổ thụ núi cao, nguyên sinh, thuần khiết. Cả biểu ngữ dịch ra thành: Đất vườn trà cổ thụ của Cao Cổ Thuần. Trong khi vùng đất ấy, cây trà ấy, chính là ở Túng Sán, H.Hoàng Su Phì của Việt Nam.

Tìm đến chủ nhân gốc cây (mà “giặc trà” tự nhận cây của họ) khá vất vả. Rừng trà mọc gần đỉnh núi cao, hơn chục héc ta san sát nhau, kích cỡ trung bình 1 người ôm. Riêng gốc trà bị giăng băng rôn to nhất ở vùng núi ấy, so với gốc trà được công nhận cây di sản, hơn 600 năm tuổi ở Nậm Ty, ước tính ra gốc trà này phải trên ngàn năm tuổi.

Chủ nhân cây trà Lý Thị Bằng, dân tộc Dao trắng, cho biết: “Vườn trà tổ tiên mình để lại, so với các cây trong bản thì nhà mình có nhiều cây to hơn, nhà báo không nói thì không biết họ lên chụp hình cây nhà mình lúc nào đâu”.